Cümle Çeşitleri Konu Anlatımı

CÜMLE ÇEŞİTLERİ

Cümleler; yükleminin türüne ve yerine, anlamlarına, oluşturulma biçimlerine göre değişik gruplara ayrılır. Bu grupları şöyle sıralayabiliriz:

1. Yüklemine Göre Cümleler

2. Öğe Dizilişine Göre Cümleler

3. Anlamına Göre Cümleler

4. Yapısına Göre Cümleler

Yüklemine Göre Cümleler

Cümleler, yüklemlerinin sözcük türüne göre ikiye ayrılır:

1. Eylem Cümlesi

Yüklemi basit ya da bileşik çekimli eylem olan cümlelerdir.

Uzun yıllar bu işyerinde çalıştım.

Bu cümlenin yüklemi “çalış-” eylemi olduğundan cümle, eylem cümlesidir.

Aşağıdaki cümleler, yüklemleri çekimli bir eylem olduğundan eylem cümlesidir.

Öğretmenimizin sorduğu soruyu çözemedik.

Annem, her günkü gibi kapıda bekliyordu bizi.

Önerilerimizi bir türlü kabul etmemişti.

2. Ad Cümlesi

Yüklemi ad soylu sözcük ya da sözcük öbeği olan cümlelerdir. Yüklemi eylem olmayan bütün cümleler ad cümlesidir.

Sınavı kazandığı için çok mutluymuş.

Bu cümlenin yüklemi ad soylu “mutlu” sözcüğü olduğundan cümle, ad cümlesidir.

Aşağıdaki cümleler, yüklemleri ad soylu sözcükler olduğundan ad cümlesidir.

Deniz düne göre oldukça sakindi bugün.

En çok sevdiği şey yürümektir.

Bizi günler öncesinden bu geziye çağıran kendisiydi.

Öğe Dizilişine Göre Cümleler

Cümleler, yüklemlerinin cümledeki yerine göre ikiye ayrılır:

1. Kurallı (Düz) Cümle

Yüklemi cümlenin sonunda bulunan cümlelerdir.

Çok uzaklardan kuş sesleri duyuluyordu.

Bu cümlenin yüklemi (duyuluyordu) en sonda bulunduğundan cümle, kurallı cümledir.

Aşağıdaki cümleler, yüklemleri sonda bulunduğundan kurallı cümledir.

Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.

Eğitim hayatımız boyunca hepimize yardım etti.

Bu konuyu sizinle daha önce görüşmemiş miydik?

Bugün hava her zamankinden daha sıcaktı.

Yine açıklardan dev gibi gemiler geçiyor.

Yurdumun bağına bahçesine bahar geldi.

2. Devrik (Kuralsız) Cümle

Yüklemi cümlenin sonunda bulunmayan cümlelerdir. Bu tür cümlelerde yüklem cümlenin başında veya ortasında bulunabilir.

Hepimiz canla başla çalışıyoruz burada.

Bu cümlenin yüklemi (çalışıyoruz) en sonda bulunmadığından cümle, devrik cümledir.

Aşağıdaki cümleler, yüklemleri sonda bulunmadığından devrik cümledir.

Papatyalar uyandırdı bizi nihayet kış uykusundan.

Doğanın canlandığı bir mevsimdir ilkbahar.

Nasıl ders çalıştığınızı bilmez miyim hiç?

Doğmuyor güneş artık şöyle gönlümce.

Hâlâ bekliyorum seni anılar sahilinde.

Gelir misin mezarıma, elinde bir demet yasemenle?

Bir başkadır benim memleketim!

Eksiltili Cümle

Yüklemi yazılmayıp yüklemini okuyucunun, zihninde tamamlaması beklenen cümledir. Eksiltili cümlelerin sonuna üç nokta konur.

Önümüzde göz alabildiğine bir kumsal…

Yüklemi yazılmayan bu cümlenin sonuna “uzanıyor, duruyor, var” gibi sözleri yüklem olarak getirebildiğimiz için bu cümle, eksiltili bir cümledir.

Yüklemi yazılmadığı için eksiltili cümle durumunda bulunan aşağıdaki cümlelerin sonuna, yüklem olabilecek sözcükler, koyu olarak yazılmıştır.

Denizin tam ortasında Adalar’a doğru nazlı nazlı yol alan vapurlar… (var)

Kız beşikte çeyiz sandıkta…. (olmalı)

Düğün el ile, harman yel ile… (olur)

Anlamına Göre Cümleler

Cümleler, taşıdıkları anlamlara göre temelde ikiye ayrılır:

1. Olumlu Cümle

Cümlede yüklem durumundaki eylemin gerçekleştiğini veya yüklem durumundaki varlık ya da kavramın var olduğunu, bulunduğunu bildiren cümlelerdir.

Şiddetli yağışlardan dolayı yol trafiğe kapandı.

Bu cümlede “kapanmak” eyleminin gerçekleşmesi söz konusu olduğu için, cümle anlamca olumludur.

Aşağıdaki cümlelerde yüklemlerin gerçekleşmesi ya da varlığı söz konusu olduğu için cümleler anlamca olumludur.

Masadaki vazo yere düşüp kırıldı.

Okula yine derslerine çalışmadan gitmişti.

Verilen işi yapamamaktan korkuyordu.

Dünkü derste sınıfta yedi sekiz kişi vardı.

Bu yılki kitap fuarı her zamankinden daha renkliydi.

2. Olumsuz Cümle

Cümlede yüklem durumundaki eylemin gerçekleşmediğini veya yüklem durumundaki varlık ya da kavramın var olmadığını, bulunmadığını bildiren cümlelerdir.

Eylem cümlesinde olumsuzluk -ma / -me (geniş zamanda – maz, -mez) ekiyle sağlanır.

Ad cümlesinde olumsuzluk “değil / yok” sözcükleriyle ya da “-sız, -siz” ekiyle sağlanır.

Veli toplantısına kimse katılmadı.

Sokaklar bugün kalabalık değildi.

Bu cümlelerde “katılmak” eyleminin gerçekleşmemesi, “kalabalık” kavramının söz konusu olmamasından dolayı cümleler anlamca olumsuzdur.

Aşağıdaki cümlelerde yüklemlerin gerçekleşmemesi ya da var olmamaları söz konusu olduğu için cümleler anlamca olumsuzdur.

Soruların hepsini çözebilen yok.

Göz alabildiğine uzanan bu tarlalar verimsizdi.

Binanın bu dairesi hiç ışık almıyor.

a. Anlamca Olumsuz Yapıca Olumlu Cümle

Bazı cümleler, olumsuzluk ifade eden ek ya da sözcük almadığı halde olumsuz anlam taşıyabilir. Böyle cümlelere yapıca olumlu, anlamca olumsuz cümle denir.

Senden ayrı kalmaya dayanacak gücüm mü var? (gücüm yok)

Bu cümlede yüklem (var), olumsuzluk ifade eden ek ya da sözcük almadığı için anlamca olumludur. Ancak, soru biçiminde düzenlenmiş cümlede amaç soru sormak değil, yüklemde söylenenin (var) tersini (yok) kastetmektir. Dolayısıyla bu cümle yapıca olumlu, anlamca olumsuzdur.

Aşağıdaki cümlelerde yüklemlerin, cümlenin gelişinden anlamca olumsuz olduğu anlaşılmaktadır.

Ben hiç sonunu kestiremediğim işe girer miyim? (girmem)

Konuklarımız ne yemek yedi ne suyumuzu içti. (yemedi, içmedi)

Sanki bu olayın bütün sorumlusu benim. (ben değilim)

b. Anlamca Olumlu Yapıca Olumsuz Cümle

Bazı cümleler, olumsuzluk ifade eden ek ya da sözcük aldığı halde olumlu anlam taşıyabilir. Böyle cümlelere yapıca olumsuz, anlamca olumlu cümle denir.

Sen yemek yaparsın da ben hiç beğenmez miyim? (beğenirim)

Neden böyle davrandığını anlamıyor değilim. (anlıyorum)

Bu cümlelerde yüklemler (beğenmez miyim, anlamıyor değilim), olumsuzluk eki (-maz) ve olumsuzluk bildiren sözcük (değil) aldığı için yapıca olumsuzdur. Ancak, bu cümlelerde amaç, yüklemde söylenenin (beğenmez miyim, anlamıyor değilim) tersini (beğenirim, anlıyorum) kastetmektir. Dolayısıyla bu cümleler yapıca olumsuz, anlamca olumludur.

3. Soru Cümlesi

İçinde soru eki ya da soru sözcüklerinden biri bulunan ve soru anlamı taşıyan cümlelerdir.

Neden sen de bizimle yarınki geziye katılmıyorsun?

Sınavdaki soruların kaçını cevaplayabildin?

4. Şart Cümlesi

Yargının gerçekleşmesinin bir koşula bağlandığı cümlelerdir.

Bu evi temiz kullanmak şartıyla kiralayabilirsiniz.

Geç saatlere kadar çalışırsak işi bitirebiliriz.

5. İstek Cümlesi

İstek anlamı taşıyan cümlelerdir.

Haftaya seninle yeni açılan müzeye gidelim.

Hepinize kolay gelsin.

6. Emir Cümlesi

Emir anlamı taşıyan cümlelerdir.

Hemen arabadaki kitapları buraya getir.

Derhal odanızı toplayın.

7. Ünlem Cümlesi

İçinde ünlem ya da ünlem değeri taşıyan sözcükler bulunan cümlelere ünlem cümlesi denir.

Birden kapıyı açınca onu görmeyeyim mi!

Aman sobayı açık unutmayın!

Yapısına Göre Cümleler

Cümlelerde; yargı (yüklem) sayısına ya da yan cümlecik olup olmamasına bakılır. Cümleler yapısı yönüyle dörde ayrılır.

1. Basit Cümle
2. Bileşik Cümle
3. Sıralı Cümle
4. Bağlı Cümle

Yapısına göre cümlelerin çeşitlerine geçmeden önce “yan cümlecik” kavramını görelim.

Yan Cümlecik: Cümlede, kendi içinde cümle özelliği gösteren ve daha çok, eylemsiyle kurulan sözcüğe ya da sözcük grubuna yan cümlecik; geri kalan bölüme ise temel cümlecik denir. Yan cümlecik, genellikle temel cümleciğin bir öğesi olur.

Arkadaşım, yarın bu okula yazılacağını söyledi.

Bu cümlede, nesneyi bulmak için yükleme sorduğumuz “neyi” sorusuna cevap olan “yarın bu okula yazılacağını” sözcük grubu, içinde eylemsi bulunduğu için yan cümleciktir.

Aşağıdaki cümlelerde koyu olarak yazılan yan cümleciklerin oluşturduğu öğeler ayraç içinde belirtilmiştir.

Onun bu sınavı kazanması hepimizi sevindirdi. (yan cümlecik özne görevinde)

Rüzgâr, sararmış yaprakları sağa sola savuruyor. (yan cümlecik nesne görevinde)

Konferans için gelenlere birer kitapçık verildi. (yan cümlecik dolaylı tümleç görevinde)

Görevliler, havalar soğuyunca kaloriferleri yaktı. (yan cümlecik zarf tümleci görevinde)

1. Basit Cümle

Yan cümleciği bulunmayan, yani bir yargıdan oluşan cümledir.

Ödevlerimi sabah erkenden yaparım.

Bu cümle, yan cümleciği olmadığı için, yapıca basit bir cümledir.

Aşağıdaki eylem ve ad cümleleri de yan cümleciği olmadığı için, yapıca basit cümlelerdir.

Yolcuların çoğu, uçağa vaktinde bindi.

Hafta sonu babama işyerinde yardım edeceğim.

Uzun ve yorucu bir günün ardından hepimiz uyuyakalmıştık.

Dedemin, köyün hemen yakınında kocaman bir çiftliği vardı.

Okulun kitaplığı benim için eşsiz bir hazineydi.

Bugün hava her zamankinden serindi.

2. Bileşik Cümle

Yargı bildiren yüklemin dışında yan cümleciği de bulunan cümledir.

Senin yarın buraya geleceğini duyduk.

Yan cümlecik                 Temel cümle

Bu cümle, yüklemi (temel cümle) dışında, bir eylemsi sayesinde (geleceğini) yan cümleciği olduğu için, yapıca bileşik bir cümledir.

Yan cümlecik, genellikle eylemsilerle kurulur ve cümlenin herhangi bir öğesi olur, demiştik. Yan cümlecik farklı yollarla da kurulabilir ve buna göre, bileşik cümleler dörde ayrılır.

• a. Girişik Bileşik Cümle
• b. Şartlı Bileşik Cümle
• c. Ki’li Bileşik Cümle (İlgi Cümlesi)
• d. İç İçe Bileşik Cümle 

a. Girişik Bileşik Cümle

Yan cümleciği eylemsi ile kurulan bileşik cümledir.

Okuduğum kitapların özetlerini bir deftere yazardım. (yan cümlecik nesne görevinde)

Bu şehirde yola erken çıkanlar trafiğe takılmaz. (yan cümlecik özne görevinde)

b. Şartlı Bileşik Cümle

Yan cümleciği dilek-şart (-sa, -se) kipiyle kurulan bileşik cümledir. Dilek-şart kipinin oluşturduğu bölüm yan cümleciktir.

Bu yoldan giderseniz havaalanına daha çabuk varırsınız.

Derslerine düzenli çalışırsan başarılı olursun.

c. Ki’li Bileşik Cümle (İlgi Cümlesi)

Yan cümleciği temel cümleciğe “ki” bağlacıyla bağlanan bileşik cümledir.

Anladım ki hep çile çekermiş anneler.

Aslında yabancı kökenli olan “ki” bağlacıyla kurduğumuz bu cümleyi, Türkçe cümle yapısına uygun söylemek istersek “Annelerin hep çile çektiğini anladım.” biçiminde, yani yan cümleciğini eylemsiyle oluşturarak söyleriz.

O kadar çok şaşırmıştı ki hiçbir şey söyleyemedi. (O kadar çok şaşırdığı için hiçbir şey söyleyemedi.) Bu cümlede “ki” bağlacından önce yazılan ve yan cümleciği oluşturan bölüm ayraç içinde, eylemsi ile temel cümleciğe bağlanmıştır.

d. İç İçe Bileşik Cümle

Yan cümleciği başka bir cümle tarafından oluşturulan bileşik cümledir. Bu cümlelerde yan cümlecik genellikle nesne görevindedir.

Öğretmenimiz, yine görüşeceğiz, dedi. Yan cümlecik (Nesne)

Kapıdaki tabelada, rahatsız etmeyin, yazıyor. Yan cümlecik (Nesne)

3. Sıralı Cümle

Birden fazla yargının (yüklemin) birbirine virgül (,) ya da noktalı virgül (;) ile bağlanmasıyla oluşan cümledir.

Sonbahar geldi, köyde kış hazırlıkları başladı.

 Birinci cümle             İkinci cümle

Bu cümlede, iki yüklem (geldi, başladı), yani iki ayrı cümle vardır. Birinci cümle (Sonbahar geldi) ikinci cümleye (köyde kış hazırlıkları başladı) virgülle bağlanarak sıralı cümle oluşturulmuştur.

Aşağıdaki cümleler, birbirine virgül ya da noktalı virgülle bağlanmış sıralı cümlelerdir.

Güneşli havalar birkaç gün sürdü, insanlar parklara doluştu.

Otobüsümüz sabah hareket etti, akşama İzmir’e vardı.

Deniz dün çok dalgalıydı, vapur seferleri iptal edildi.

Yaşlı kadın, kahvaltı hazırladı, çocukları kaldırdı; evi topladı, pazara gitti.

a. Bağımlı Sıralı Cümle

Öğe ortaklığı olan sıralı cümledir.

Çocuklar güverteye çıktılar, martılara ekmek attılar.

  Özne                        Yüklem                                Yüklem

Burada sıralı cümleyi oluşturan ilk cümlenin yüklemine (çıktılar) ve ikinci cümlenin yüklemine (attılar) sorduğumuz “kim” sorusunun cevabı olarak her iki cümlenin öznesinin “çocuklar” sözcüğü olduğunu görüyoruz. Yani bu sıralı cümleyi oluşturan cümlelerin öznesi ortaktır.

Aşağıdaki cümlelerde ortak öğeler koyu yazılmış, öğelerin türü ayraç içinde verilmiştir.

Ben hep eşyalarımı dağıtırdım, annem de toplardı. (nesnesi ortak sıralı cümle) 

Müdür, başarılı öğrencileri sahneye çağırdı, tek tek kutladı. (öznesi ve nesnesi ortak sıralı cümle)

O, arkadaşlarına çok güvenir, rahatlıkla sırlarını söylerdi. (öznesi ve dolaylı tümleci ortak sıralı cümle)

b. Bağımsız Sıralı Cümle

Öğe ortaklığı olmayan sıralı cümledir.

Bizim çocukluk yıllarımızda sokağımıza dondurmacı gelirdi, hepimiz çevresinde toplanırdık.

                                   Birinci cümle                                                                  İkinci cümle

Bu cümlenin yüklemlerine (gelirdi, toplanırdık) öğeleri bulmak için gerekli soruları sorduğumuzda, cümlelerde öğe ortaklığı olmadığı görülmektedir. Öyleyse bu cümle, öğe ortaklığı olmayan sıralı bir cümledir.

Aşağıdaki cümleler, öğe ortaklığı olmayan sıralı cümlelerdir.

Babam beni çalıştırdı, sonunda zayıf derslerimi düzelttim.

Annem mutfaktaydı, biz salonda oturuyorduk.

Bu sene bahar erken geldi, ağaçlar çiçeklerini vakitsiz açtı.

Hava çok soğuktu, biz hiç üşümüyorduk.

4. Bağlı Cümle

Birden fazla cümlenin birbirine bağlaçla bağlandığı cümledir. Sıralı cümledeki virgül ya da noktalı virgül yerine, bağlaç getirilirse ortaya bağlı cümle çıkar.

Evin kapısı açıldı ve dışarı yaşlı bir adam çıktı.

   Birinci cümle                    ikinci cümle

Bu cümlede, iki yüklem (açıldı, çıktı), yani iki ayrı cümle vardır. Birinci cümlenin (Evin kapısı açıldı) sonuna nokta konmamış, ikinci cümle (dışarı yaşlı bir adam çıktı) küçük harfle başlamıştır. Bu iki cümle birbirine bağlaçla (ve) bağlanarak bağlı cümle oluşturulmuştur.

Aşağıdaki cümleler, birbirine bağlaçla bağlanan cümlelerden oluşan bağlı cümlelerdir.

Sabah erken kalktık; ama yine de derse yetişemedik.

Takımımız iyi mücadele etti; ancak yenilmekten kurtulamadı.

Bu koca kitabı bitirdik de sınava girdik.

Kardeşim bugün ne ders çalıştı ne kitap okudu.

Hem suçlu olduğunu biliyorsun hem de özür dilemiyorsun.

Ayrıca Bkz. Cümle Bilgisi Konu Testleri