Halk tarafından uzun dönemler sonunda oluşmuş, halkın ortak malı olan ürünlerden oluşan bir edebiyattır. Halkın ortak malı olan edebiyatın genel ismidir. Bu edebiyata ait şiirlerin (türkü, mani. ağıt) kime ait olduğu bilinmemektedir. Her eseri bir sanatkâr, şair vb. ortaya koyduğu gibi anonim edebiyata ait olan nazım biçimlerini de bir ilk söyleyen vardır, ama zamanla ilk söyleyen unutulmuş ve halkın beğenisinde yaşamaya başlamış olan bu eserler anonimleşmiştir.
Anonim Halk Edebiyatının Özellikleri:
- Söyleyeni belli olmayan ürünlerden oluşmuştur.
- Türkü, mani, masal, destan, halk hikâyeleri, atasözü ve bilmeceler; karagöz, orta oyunu ve meddah gibi halk oyunları bu dönemin başlıca ürünleridir.
- Anonim ürünlerde halkın konuştuğu yalın bir dil kullanılmıştır.
- Şiirler; hece ölçüsüyle, genellikle yarım ve cinaslı uyaklar kullanılarak dörtlüklerle söylenmiştir.
ANONİM HALK EDEBİYATINDA NESİR
HALK HİKÂYELERİ
- Nazımla nesrin iç içe olduğu ürünlerdir.
- Ağırlıklı olarak aşk hikâyelerini içerir: Kerem ile Aslı, Tahir ile Zühre, Arzu ile Kamber, Ferhat ile Şirin…
- Kahramanlık hikâyeleri de vardır: Köroğlu, Battal Gazi…
- Destan dönemimin sonlarına doğru çıkmış eserlerdir. Halk hikâyelerinde destanlara göre tarihi olaylara daha az yer verilir. Halk hikâyelerinde kişiler destanlara göre gerçeğe daha yakındır. Dede Korkut Hikâyeleri Türk edebiyatında destandan halk hikâyeciliğine geçiş ürünleridir.
- Meddahlar tarafından veya saz eşliğinde âşıklarca anlatılır.
- Gerçeklere dayanmakla birlikte hayali olağanüstü olaylara ve kişilere de rastlanır.
EFSANE
- Tarihle, kişilerle, dini olaylarla ilgili halkın ürettiği sözlü hikâyelerdir.
- Olağanüstülükler taşır.
- Kişilerle ilgili olan efsanelere menkıbe denir.
MASAL
- Olağanüstü özellikler taşır.
- Zaman ve yer belli değildir.
- Halkın hayal gücünün ürünüdürler.
- Eğitici bir işlevi vardır. Masalın amacı insanları iyiye, güzele, doğruya yöneltmektir.
- Genellikle miş’li geçmiş zaman kullanılır.
- Masalların “bir varmış bir yokmuş”, “evvel zaman içinde kalbur saman içinde”, “gökten üç elma düşmüş… ” gibi tekerleme bölümleri vardır. Masalın tekerleme bölümüyle başlaması okuyucuyu olağanüstü olaylara hazırlama amaçlıdır.
- Masallarda olağanüstü kişilerin başından geçen olağanüstü olaylar anlatılır.
- Masal kahramanları, şehzadeler, vezirler, yoksul kızlar, periler, devler, padişahlar vb.dir.
- Masalların mekânlarında ve zamanında da olağanüstü özellikler görülür. Masalların mekânı Kaf Dağı, Yedi Derya Adası, Maçin gibi hayali masal ülkeleridir. Masallarda olay bilinmeyen bir zamanda geçer.
- Masallarda kahramanlar iyi – kötü ve haklı – haksız olmak üzere iki grupta toplanır.
- Masallarda her zaman iyiler, haklılar kazanır kötüler, haksızlar kaybeder.
- Masallarda da fabllarda da zaman belirsizdir, ilahi anlatıcı vardır.
- Fabllarda her zaman insan dışı varlıklar kahramanken masallarda her zaman insan dışı kahramanlar bulunmaz. Fabllarda insan dışı varlıklar kahraman durumundayken masallarda kahramanların olağanüstü özellikleri vardır.
- Türk edebiyatında Keloğlan masalları oldukça sevilmiştir. Türk edebiyatında, Pertev Nail Boratav (Az Gittik Uz Gittik) ve Eflatun Cem Güney (Evvel Zaman içinde) masal derlemeleriyle ünlüdürler.
BİLMECE
- Çeşitli varlıkları, soru yoluyla ipuçları vererek buldurmaya yönelik eserlerdir.
- Bilmecelere, divan edebiyatında “lugaz” adı verilir.
FIKRA
- Gerçeklerden hareketle bir mesaj vermeye çalışan mizah ve eleştiri unsurlarının bulunduğu mensur kısa hikâyelerdir.
- 13. yy’da yaşamış olan Nasrettin Hoca’nın fıkraları halk nesrimiz açısından oldukça önemli ürünlerdir.
Nasrettin Hoca Fıkralarının Özellikleri
- Döneminin toplumsal özelliklerin yansıtır.
- Sözlü edebiyat geleneğine bağlıdır; yani anonimdir.
- Fıkralardaki olaylar mizah anlayışı çerçevesinde meydana gelmiştir.
- Fıkralardan çıkarılacak dersler vardır.
GELENEKSEL (SEYİRLİK) TÜRK HALK TİYATROSU
- Halk arasında oynanan tiyatroya, geleneksel Türk tiyatrosu (tuluat) denir.
- Eğitme amacı olmayan bu tiyatrolarda güldürmek esastır.
- Yazılı bir metne dayanmayan halk tiyatroları, doğaçlama oynanır.
- Güldürü genellikle ağız ve şive taklitlerine dayanır.
- Oyun sırasında müziğe önem verilir.
- Belli bir sahnesi yoktur. Halk arasında, orta yerde veya kahvehanelerde oynanır.
- Türk Halk Tiyatroları şunlardır: Karagöz (Gölge Oyunu), Ortaoyunu, Meddah.
KARAGÖZ
- “Gölge Oyunu”, “Hayal Oyunu” olarak da bilinir.
- Karagöz oyunlarının piri, Şeyh Muhammet Küşteri kabul edildiğinden Karagöz meydanına da “Küşteri Meydanı” adı da verilmiştir.
- İki temel tip vardır: Karagöz ve Hacivat
- Karagöz oyunlarında oyunu Hacivat açar ve semai söyleyerek perdeye çıkar.
- Karagöz ve Hacivat’ı bir kişi seslendirir.
- Ermeni, Rum, Yahudi, Çelebi, Beberuhi, Külhanbeyi, Bekri Mustafa, Zenne gibi yardımcı tipler de yer alır.
- Oyundaki farklı tipler Osmanlı’nın diğer topluluklarını temsil eder.
- Yazılı metne dayanmaz.
- Karagöz, sıradan halkı temsil eder. İzleyicileri güldüren asıl tiptir.
- Hacivat, okumuş, kendini beğenmiş sınıfı temsil eder.
- Yanlış anlamalara, cinasa, şive taklitlerine ve nükteye dayalı bir mizahi yön taşır.
- Başlangıç, muhavere, fasıl ve bitiş bölümleri vardır.
- Asıl bölüm “fasıl”dır.
ORTA OYUNU
- Açık bir alanda ortada oynanan bir oyundur. Bu nedenle “orta oyunu” adını alır. Bu oyuna “kol oyunu, meydan oyunu” adları da verilir.
- Oyunun oynandığı yuvarlak ya da oval alana “palanga” denir.
- Orta oyunu belli bir metne bağlı kalınmadan oynanan doğaçlama (tuluat) bir oyundur.
- Konu ve tipler bakımından Karagöz’le yakınlık gösterir.
- Mizahi özellikler taşır.
- Şive taklitlerine yer verilir.
- İki ana tip vardır: Pişekâr ve Kavuklu
- Ana tiplerin dışında Balama, Frenk, Zenne, Çelebi, Amavut, Yahudi, Denyo (abdal), Acem tipleri de görülür.
- Pişekâr, Hacivat’a; Kavuklu ise Karagöz’ e benzer.
- Başlangıç, muhavere, fasıl ve bitiş bölümleri vardır.
- Orta oyununda asıl oyun “fasıl” bölümünde sergilenir.
- Oyunun dekoru; yeni dünya denilen bezsiz bir paravandan ve dükkân denilen iki katlı bir kafesten oluşur.
- Yeni dünya ev olarak, dükkân da iş yeri olarak kullanılır.
MEDDAH
- Tek kişilik bir oyundur.
- Meddahın temeli İslam öncesi Türk kültürüne kadar uzanır.
- Geleneksel Türk edebiyatındaki meddahın İslam öncesi Türk toplumundaki adı şaman ya da baksıdır.
- Oyundaki bütün kişileri “meddah”ın kendisi canlandırır.
- Meddah, oyunda bir mendil, sandalye ve bastondan yararlanır.
- Mizahi özellikler taşır.
- Şive taklitlerine yer verilir.