Büyük Ünlü Uyumu

Türkçede bir sözcüğün ilk hecesinde ince bir ünlü varsa daha sonraki hecelerinde de ince bir ünlü; ilk hecesinde kalın bir ünlü varsa daha sonraki hecelerinde de kalın bir ünlü bulunur. Buna büyük ünlü uyumu denir.

“Buranın güzellikleri saymakla bitmez.” cümlesindeki bütün sözcükler büyük ünlü uyumuna uymaktadır. “Buranın” sözcüğünün ilk ve sonraki hecelerinde kalın ünlüler (u, a, ı) bulunmaktadır. “Güzellikleri” sözcüğünün ilk hecesinde “ü” ince ünlüsü vardır. Diğer hecelerdeki “e, i” ünlüleri de incedir. “Saymakla” sözcüğünün tüm hecelerinde kalın ünlüler, “bitmez” sözcüğünün bütün hecelerinde ise ince ünlüler vardır.

“Eriğin ekşimtırak bir tadı vardı.” cümlesinde “ekşimtırak” sözcüğü büyük ünlü uyumuna uymaz. İlk hecede “e” ince ünlüsü vardır. İkinci hecede yine ince bir ünlü olan “i” bulunmasına karşın, sonraki hecelerde “ı, a” kalın ünlüleri vardır. Dolayısıyla “ekşimtırak” sözcüğü büyük ünlü uyumuna uymaz.

“Anne, elma, kardeş, hangi, şişman, dahi, inanmak…” gibi çok az sayıda Türkçe sözcük, asıl şekilleri bozulduğu için büyük ünlü uyumuna aykırı durumdadır.

• Aslı “ana” iken “anne” olmuştur.
• Alma > elma,
• Karındaş > kardaş > kardeş
• Kangı > hangi…

Büyük ünlü uyumu alıntı kelimeler için söz konusu değildir:

ahenk, badem, ceylân, çapari, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, kiraz, kitap, liman, limon, maden, manifatura, metal, meydan, mikrop, minare, model, nişan, nişasta, pehlivan, rüzgâr, selâm, terazi, tercüman, tezgâh, tiyatro, valiz, vida, viraj, yadigâr, ziyafet, ziyaret. Ancak bazı alıntı sözler büyük ünlü uyumuna uydurulmuştur: duvar (< di:va:r), kalıp (< ka:lib), pırlanta (< brillante), surat (< su:ret).

Dilimizdeki -daş (-taş), -gil, -ken, -ki, -leyin, -(ı, i, u, ü)mtırak, -(ı, i, u, ü)yor ekleri de bu kurala uymaz:

gönüldaş, meslektaş; dayımgil, baklagiller; çalışırken, durmazken; akşamki, yarınki; akşamleyin, sabahleyin; ekşimtırak, yeşilimtırak; geliyor, gülüyor, içiyor, örüyor.