Edebiyat Öğretmeni

Çekim Ekleri Konu Anlatımı

Edebiyat Öğretmeni

Türkçede sözcükleri, isim soylu sözcükler ve eylemler diye ikiye ayırmıştık. Buna göre, isim soylu sözcüklere gelen çekim eklerine “isim çekim eki”, fiillere gelen çekim eklerine “fiil çekim eki” denir.

A. İsim Çekim Ekleri

B. Fiil Çekim Ekleri

İsim Çekim Ekleri

İsim soylu sözcüklere gelerek onların anlamlarını değiştirmeden çekimleyen eklerdir.

1. Hal (Durum) Ekleri

a. Yaklaşma Durumu Eki (-e, -a)

Genel olarak eklendiği adlarla birlikte cümleye yaklaşma ve yönelme anlamı katar.

Ahmet çarşıya gitmiş.

Eklendiği sözcüklerle cümleye başka anlamlar da katar.

Akşama parkta buluşalım. (zaman)
Arkadaşına bir hediye aldı. (aitlik)

Ad soylu sözcükleri ilgeçlere bağlar.

okula doğru, her şeye rağmen, sabaha karşı…

İkileme kurabilir.

Onunla yüz yüze görüşmelisin.

Not: İkileme kuran yönelme durum eki “-e, -a”, bağ-fiil yapan “-e, -a” ekiyle karıştırılmamalıdır.

Onlar koşa koşa gitti.
Onlar yan yana oturdu.

Birinci cümlede “koşa koşa” ikilemesi bağfiildir. Çünkü eylemden (koş-) türemiştir. Bu sözcüklere eklenen “-e,-a” eki bağfiil oluşturan yapım ekidir, ikinci cümlede ise, “yan yana” ikilemesi bağfiil değil, ad soylu bir ikilemedir. Çünkü “yan” sözcüğü ad soylu sözcüktür ve bu ikilemeye eklenen “-e,-a” eki yönelme durumu ekidir.

b. Bulunma Durumu Eki (-de, -da, -te, -ta)

Genel olarak eklendiği adlarla birlikte cümleye “bulunma, bir yerde var olma” anlamı katar.

Çocuklar bahçede oynuyor.

Eklendiği sözcüklerle cümleye başka anlamlar da katar.

Çocukluğunda çok yaramazmış. (zaman)
Valiyi herkes ayakta karşıladı. (durum)

İkileme kurabilir.

İkide bir hasta oluyor, devamsızlık yapıyor.

Eklendiği sözcüğün anlamını değiştirip yeni bir sözcük türeterek yapım eki görevinde kullanılabilir.

Döneminin gözde sanatçılarındanmış.
Hiç çalışamadım, sözde sabaha kadar çalışacaktım.

c. Ayrılma Durumu Eki (-den, -dan, -ten, -tan)

Genel olarak eklendiği adlarla birlikte cümleye “ayrılma, bir yerden uzaklaşma” anlamı katar.

Az önce kitapçıdan çıktı.

Eklendiği sözcüklerle cümleye başka anlamlar da katar.

Geceden yola çıkalım ki törene yetişelim. (zaman)
Baş ağrısından hiç ders çalışamamış. (sebep)
Araba aniden durdu. (durum)

Az da olsa, eklendiği sözcüğün anlamını değiştirip yeni bir sözcük türeterek yapım eki görevinde de kullanılır.

Dün seyrettiğimiz, çok sıradan bir maçtı.
İki arkadaş sudan bir nedenle kavga etmiş.

İkileme kurabilir.

Hastamız, günden güne iyileşiyor.

Tamlayan eki görevinde kullanılır.

Öykülerimden birkaçını yayımlamadım. (Öykülerimin birkaçı)

d. Belirtme Durumu Eki (-ı, -i, -u, -ü)

Yükleme durum eki de denir. Cümlelerde nesneyi yani yüklemdeki işten etkilenen varlığı belirtir. Yükleme sorulan “neyi, kimi” sorularının cevabı olan sözcüklerde bu eki görebiliriz.

Duvarı beyaza boyamış, (neyi boyamış / duvarı)
Oyuncakları odanızdan toplayın. 

2. İyelik (Tamlanan) Ekleri (-m, -n, -i, -miz, -niz, -leri)

Adlara gelerek onlara aitlik anlamı katan, onların neye, kime ait olduğunu belirten eklerdir. Ünsüzle biten bir sözcüğe geldiğinde iyelik ekleri şu şekilde karşımıza çıkar:

defterim           1.tekil kişi iyelik eki
defter-in          2.tekil kişi iyelik eki
defter-i            3.tekil kişi iyelik eki
defter-imiz       1.çoğul kişi iyelik eki
defter-iniz        2.çoğul kişi iyelik eki
defter-leri        3.çoğul kişi iyelik eki

Ünlüyle biten bir sözcüğe geldiğinde ise iyelik ekleri şu şekilde karşımıza çıkar:

araba-m
araba-n
araba-s-ı
araba-mız
araba-nız
araba-ları

Not: İyelik eki olan “-/, -/’, -u, -ü” ile, durum eki olan “-/, -i, -u, -ü” birbirine karıştırılmamalıdır.

Defter -i dün okulda kalmış.
Defter – i bu masanın altında buldum.

Birinci cümlede “defter” sözcüğüne gelen “-i” eki bu sözcüğe aitlik anlamı katmıştır, yani defter sözcüğünün bir varlığa ait olduğunu belirtmiştir. Bu yüzden bu cümlede “-i” eki, iyelik ekidir. İkinci cümlede ise “defter” sözcüğüne gelen “-i” eki aitlik anlamı katmamış, bu sözcüğü cümlede nesne durumuna getirmiştir. Bu yüzden bu cümlede “-i'” eki, durum ekidir.

Ad tamlamalarında tamlanana gelen ek, iyelik ekidir. Bu yüzden bu ekin diğer bir adı da “tamlanan” ekidir

“Gülün yaprağ-ı, gül reçel-i” tamlamalarında tamlanan olan “yaprak, reçel” sözcüklerine “-ı, -i” iyelik eki getirilerek belirtili ve belirtisiz ad tamlaması oluşturulmuştur.

3. Tamlayan Eki (-ın. -in, -un, -ün, -im)

Ad tamlamalarında tamlayan olan sözcüklere gelerek belirtili ad tamlaması oluşturduğundan tamlayan eki olarak adlandırılır. Kaynaştırma ünsüzüyle birlikte “-nın, -nin, -nun, -nün” şeklinde de kullanılır.

Bahçenin kapısı açıktı.
Selim’in kardeşi okula gitmemiş.
Yarınki geziden onların haberi yokmuş.
Bizim evimiz buraya biraz uzak.

Adıllara gelerek ilgeç grubu oluşturur.

Senin için geldik.
Onun gibi çalışmalısın.
Sizin kadar çalışkan olanını görmedim.

Adılları ve adları eylemlere bağlar.

Bu kitap senin olsun.
Büyük ödül Ahmet’in oldu.
Bu sene kupa bizim olacak.

Not: Tamlayan eki, “ben ve biz” kişi adıllarına geldiğinde “-im” şeklinde yazılır.

Ben – im kalemim
Biz – im okulumuz

Bu iki örnekte görüldüğü üzere “ben” ve “biz” adılları, tamlayan ekini “-im” şeklinde almıştır. Tamlayan eki olan “-im”, iyelik eki olan “-ım, -im, -um, -üm” ekiyle karıştırılmamalıdır.

İyelik eki olan “-ın, -in, -un, -ün” eki ile tamlayan eki olan “-m,-in, -un, -ün” eki birbirine karıştırılmamalıdır.

Kalem-in ucu kırılmış.
Kalem-in çok güzelmiş.

Birinci cümlede “kalem” sözcüğü, “-in” eki alarak tamlayan olmuştur. Bu yüzden bu cümlede “-in” eki tamlayan ekidir. İkinci cümlede ise “”kalem” sözcüğü, “-in” ekini alarak ikinci kişiye (senin kalemin) ait olmuştur. Bu yüzden bu cümlede “-in” eki iyelik ekidir.

4. Çoğul Eki (-lar, -ler)

Eklendiği sözcüklere çokluk anlamı katar.

Bu çiçekler çok güzel.
Yapraklar yavaş yavaş dökülüyordu.

Eklendiği sözcüklere başka anlamlar da katar.

Dünyaları kazansa gözü doymaz. (abartma)
Selim Beyler henüz gelmedi.  (saygı)
Fuzuli’ler, Baki’ler kolay yetişmiyor. (benzerleri, gibi)

Not: “-ler, -lar” eki aile adı oluşturarak yapım eki görevinde de kullanılır. Bu durumda “-ler, -lar” eki yazım kuralı gereği, kesme işaretiyle ayrılmaz.

Ayşeler yarın İzmir’e gidiyor.

5. Eşitlik Eki (-ca, -ce, -ça, -çe)

Cümleye çeşitli anlam ilgileri katar.

O çocukça davranıyor. (gibi, eşitlik)
Sınıfta sessizce oturuyor. (şekilde)
Sence bu durumda ne yapmalıyım? (görecelik)
Okulca geziye gittik. (birliktelik)
Bakanlıkça şu kararlar alındı. (tarafından)
Aylarca bir mektup yazmadı. (boyu, süresince)
Elinde kalınca bir sopa vardı. (küçültme)

6. Vasıta Eki (-la, -le):

Cümleye çeşitli anlam ilgileri katar.

İzmir’e trenle gitmiş. (vasıta, araç)
Elmayı bıçakla soydu. (gereç)
Çarşıya annesiyle gitti. (birliktelik)
Sınavı heyecanla bekliyor. (durum)
Gürültüyle yatağından fırladı. (sebep)

7. Ekeylem (-dı, -mış, -se, -dır)

Ekeylemle birlikte kullanılan kip ekleri (-dı, -mış, -se, -dır) ad soylu sözcüklere eklenerek kullanıldığında isim çekim eki olur.

Hava dün güzeldi. (ekeylemin -di’li geçmiş zaman kip eki)
Onlar çok iyiymiş. (ekeylemin -miş’li geçmiş zaman kip eki)
Hastaysan yarın görüşelim. (ekeylemin şart kipi eki)
Orada havalar yağmurludur. (ekeylemin geniş zaman eki)

8. Soru Eki (mı, mi, mu, mü)

Bu ek kendisinden önceki sözcükten ayrı yazılır. Adlara gelerek cümleye soru anlamı katar. Kendisinden sonra gelen ekler ise bitişik yazılır.

Dünden beri yorgun musun? (soru)

Cümleye çeşitli anlam ilgileri de katar.

İyi mi iyi bir insandır o. (pekiştirme)
Bunu da mı yapacaktın! (şaşırma)

Fiil Çekim Ekleri

Fiillere gelerek anlamlarını değiştirmeden veya şahıs bildiren eklerdir.

1. Kip Ekleri

Eylemlere değişik zaman ve anlam ilgileri katan eklerdir.

gel – i – yor (şimdiki zaman kipi eki) 
gel – ecek (gelecek zaman kipi eki)
gel – di (görülen geçmiş zaman kipi eki)
gel – miş (öğrenilen geçmiş zaman kipi eki)
gel – ir (geniş zaman kipi eki)
gel – meli (gereklilik kipi eki)
gel – se (dilek-şart kipi eki)
gel – e – yim (istek kipi eki)

2. Kişi (Şahıs) Ekleri

Eylemlere kip eklerinden sonra gelerek eylemi kimin yaptığını gösteren eklerdir.

geldi –  m         gelmiş  – im      (1. tekil kişi eki)
geldi –  n          gelmiş  – sin     (2. tekil kişi eki)
geldi                gelmiş             (3. tekil kişi eki)
geldi –  k          gelmiş  – iz       (1. çoğul kişi eki)
geldi –  niz       gelmiş  – siniz   (2. çoğul kişi eki)
geldi –  ler        gelmiş – ler      (3. çoğul kişi eki)

3. Ekeylem

Ekeylem ile birlikte kullanılan kip ekleri, eylemlere geldiğinde bileşik zamanlı eylem oluşturur ve bu kullanımlarıyla fiil çekim eki olur.

gelir – di           (hikâye bileşik çekim)
gelir – miş        (rivayet bileşik çekim)
gelir – se          (şart bileşik çekim)

4. Soru Eki

Eylemlerin sonuna gelerek cümleye soru anlamı katar.

Yarın arkadaşlarla buluşalım mı?

Cümleye değişik anlam ilgileri katar.

O konuştu mu herkes susardı. (zaman)
Planlı çalıştın mı bu sınavı kazanırsın. (koşul)
Exit mobile version