Eleştiri (Tenkit)

Şiir, tiyatro, hikâye, roman, resim, heykel, film gibi bir sanat veya düşünce eserinin, zayıf ve güçlü yönleri göz önünde bulundurularak gerçek değerini belirleme amacıyla yapılan inceleme sonucunun anlatıldığı yazı türüne “eleştiri (tenkit)” denir. Bir kimsenin kendi eleştirisini yazarken ortaya koyduğu esere “otokritik” veya “özeleştiri” denir.

Eleştirinin amacı, iyi ve güzel olan sanat yapıtının değerini ortaya çıkarmak, sanatı iyi ve güzel olmayandan kurtarmak, kalıcı bir niteliğe kavuşturmaktır. Sanatçıyı daha güzel, daha güçlü, daha olgun, daha başarılı eserler yaratmaya teşvik etmektir. Okura, izleyiciye ve sanatçıya kılavuzluk yapmaktır.

Eleştirmen, hangi sanat eserini eleştirecekse o sanat dalının gerektirdiği birikime sahip olmalıdır. Bu yüzden, eleştiri yazmak kolay bir iş değildir. Eleştirmen; bir eseri veya kişiyi şekil, ruh, konu ve anlatım bakımından inceler. Eleştirmen, eser hakkında okuyucuyu her yönden bilgilendirir. Hem okura hem de eserin yazarına kendini geliştirmesi için yol gösterir.

Eleştirinin özellikleri şunlardır:

  • Eleştirilen sanat eserinin kimin tarafından, hangi zaman ve çevrede, hangi şartlar altında yazıldığı dikkate alınır; yerli ve yabancı benzerleriyle karşılaştırması yapılır.
  • Eleştirilen bir sanat eseri konusu, dili, üslubu, tekniği, kahramanları, gözlem ve betimlemeleri bakımından değerlendirilir.
  • Eleştirilen eserin sanatçısının orijinal görüş ve duyuşları saptanır. Eserin sanat dünyasına ne gibi bir katkı yaptığı ortaya konur.
  • Bir sanatçı eleştiriliyorsa onun hataları, orijinal yanları belirtilir, sanatını geliştirmesi için yapması gerekenler açıklanır.
  • Eleştiriye konu olan eser, yalın bir dille tanıtılır.
  • Eleştirmen, eserin gerçek değerini, güçlü ve zayıf yönlerini, özünü ve önemini belirtir; yeni eserler için sanatçılara kılavuzluk eder.
  • Bir şiirin eleştirisini yapan kişi şair olmayabilir ama bu türün bütün özelliklerini çok iyi bilmeli, başka örneklerle karşılaştırarak şiirin gerçek değerini taraf tutmadan belirleyebilmelidir.

Eleştiri Türleri

a. İzlenimsel (empresyonist) eleştiri: Edebî eserlerin okuyucu üzerinde bıraktığı etkilerden, izlenimlerden yola çıkılarak yapılan eleştirilere “izlenimci eleştiri” denir. İlkelerini ünlü Fransız edebiyatçı Anatole France (Anatol Frans)’ın belirlediği ve eleştirmenin bir eseri kendi zevk, algılama, değer ölçülerine göre incelediği eleştiri türüdür. Bu tür eleştirilerde öznel, kişisel yargılar ağırlıktadır. Bu nedenle günümüzde izlenimsel eleştiri edebiyat dünyasından pek rağbet görmez.

b. Nesnel (bilimsel) eleştiri: Edebî eserlerin içerik, yapı ve üslûpları üzerinde tarafsız olarak yapılan eleştirilere de “bilimsel eleştiri” denir. Bu eleştiri türünde, her eserin değerlendirilmesinde kullanılabilecek ölçütler vardır. Eleştirmen, kişisel yargılara varmaktan kaçınmaya çalışır. Bilimsel araştırmalardan yararlanarak, eseri tarafsız bir gözle değerlendirir. Eseri, ister beğensin ister beğenmesin, kendi duygularını işin içine katmadan, eserin sanat değerini ortaya koymaya çalışır.

Dünya Edebiyatında Eleştiri

Eleştiri uzun zaman, “kusur bulmak” gibi algılanmıştır. Eleştiriyi kişiden kişiye değişen bir zevkin sonucu olmaktan kurtarmak, onu belli prensiplere göre değerlendirmek gerektiği fikri 19. yüzyıldan itibaren yaygınlaşmaya başlamıştır. Özellikle edebiyat akımları döneminde eleştiri, bir tür olarak karekteristik niteliklerini kazanmıştır. Eleştiri türü Avrupa’da Boielau, Sainte Beuve, Hippolyte Taine, Brunetiere, Jules Lamaitre, Anatole France, Remy de Gourmont, Gustave Lanson, Lessing, Hazlitt, Cariyle, Ruskun ve Belinski gibi sanatçılarla temsil edilmiştir.

Türk Edebiyatında Eleştiri

Eleştiri türü Türk edebiyatına makale, fıkra, deneme ve sohbet gibi Batıdan Tanzimat Döneminde geçmiştir. İlk başlarda dil ile ilgili eleştiriler yazılmıştır. Sonra özellikle Namık Kemal ve Recaizâde Mahmut  Ekrem, eleştiri türünün sınırlarını genişletmiştir. Türk edebiyatında ilk eleştiri yazısı Namık Kemal’in “Lisan-ı Osmanînin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazâtı Şâmildir” adlı yazısıdır. İlk eleştiri eseri ise yine Namık Kemal’e ait olan ve Ziya Paşa’nın “Harabat” şiir antolojisini eleştirdiği eseri “Tahrib-i Harabat”tır. Servet-i Fünun edebiyatı döneminde ise Batı tarzında eleştiriler kaleme alınmıştır. Türk edebiyatında ise eleştiri türünde eserleriyle Hüseyin Cahit, Cenap Şahabettin, Ali Canip, Yakup Kadri, Nurullah Ataç, Ahmet Hamdi Tanpınar, Mehmet Kaplan, Cemil Meriç, Mehmet Murat, Vedat Günyol, Tahir Alangu, Asım Bezirci, Rauf Mutluay, Metin And, Özdemir Nutku öne çıkan isimlerdir.

Eleştirinin Diğer Türlerden Farkı

Eleştiri, yaratıcı sanatların arasında değildir. Eleştiri, edebî esere veya başka sanatlara bağlı bir türdür. Eleştirinin varlığı, kendisi dışında bir sanatı gerektirir. Edebî eserin konusu bütün maddi ve manevi varlığı ile yazar, çevresi ve kâinattır. Eleştirinin konusu ise sanat eseridir, bir başkasının yazdıklarıdır. Yani eleştiri, bir dil yapıt üzerine ikinci bir dil varlığıdır. Eleştiri, doğrudan kaleme alınmaz. Eleştirinin yazılabilmesi için ortada eleştirilecek kişi veya eser olmalıdır.


253 Yorum Var: “Eleştiri (Tenkit)”

  16. Eleştiri yazısı yazmam gerekiyordu ve bana çok yardımcı oldu gerçekten çok teşekkürler :)

    Yanıtla

  20. Gerçekten yararlı bir site defter tutmuyorum ve nefret ediyorum tüm bilgiler var burada yapıp emek sarf edenlerin ellerine sağlık. TOKAT/TURHAL

    Yanıtla

  47. Güzel ve açıklayacı bir anlatım olmuş fakat bir de eleştiriye örnek metin, cümle ya da komposizyon yazsaydınız belki daha hoş olabilirdi. Yine de güzel ama teşekkürler.

    Yanıtla

  50. Çok güzel bir site, gerçekten çok faydalı. Hocanın anlatmadığını burada anlayabiliyorum.

    Yanıtla

  60. Hocamız bir metin sordu, 2 kitabın yazılış şeklini anlatıyordu buna eleştiri dedi. Ne olacak bence makale olmalı kanıtlanabilir, yardım ederseniz sevinirim.

    Yanıtla

    1. Makaleler bilimsel yazılardır, nesnel ifadeler içerir. Eleştiri ise bir kişi, eser veya bir durum hakkında yazarın olumlu veya olumsuz düşüncelerini içeren yazılardır. Dolayısıyla eleştiri makaleye göre daha özneldir. Metin içindeki bazı yargıların kanıtlanabilir olması onun eleştiri olmadığını göstermez. Makalede ise önemli olan yazarın düşüncelerini okuyucuya kabul ettirmeye çalışmasıdır.

  76. Bu siteyi diğer sitelere göre daha iyi ve öğrenciler için faydalı buluyorum. Kesinlikle yazılabilir.

    Yanıtla

  82. Çok anlamlı bir yazı olmuş teşekkür ediyoruz. İzniniz olursa bu yazınızı edebiyat öğretmeni ismi ile arkadaşlarımla paylaşmak istiyorum…

    Yanıtla

  98. Sayenizde Türkçe ödevimi eksiksiz tamamladım, ellerinize sağlık çok güzel olmuş. ;-)

    Yanıtla

  104. Ahmet Ümit’in “Aşk Köpekliktir” kitabının eleştirisini yazmam gerekiyor. Fakat yazamıyorum içinde 9 farklı hikaye var. Nasıl eleştirmem gerekiyor? Hepsini farklı farklı mı yoksa bir bütün içerisinde mi? Yardımcı olursanız sevinirim.

    Yanıtla

    1. Hikayeleri değil de eseri bir bütün olarak incelemeniz daha doğru olacaktır.

  143. Teşekkürler çok güzel olmuş. Edebiyat ve dil anlatım ödevlerimin tek adresi bu site :)

    Yanıtla

  150. Benim bu eleştirinin ana düşüncesini yazmam lazım ve bu metni birimlere ayırmam lazım yardımcı olur musunuz?

    Yanıtla

  165. Bazı eleştiri yazıları ve yazarlarını da ekleseydiniz güzel olurdu ve biraz kafa karıştırıcı olmuş.

    Yanıtla

  207. Bu sitenin yazdığı bir şeyi ilk kez beğenmedim. Eleştiriyi sadece eser üzerine almış.

    Yanıtla

Ferhat için bir yanıt yazın Yanıtı iptal et

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir