Sözcük özelliğini yitirip ek durumuna gelen “imek (i-)” eylemidir.

Ekeylemin “basit çekimli eylemleri bileşik çekimli yapmak” ve “ad soylu sözcükleri yüklem yapmak” gibi iki görevi vardır.

1. Ekeylem, basit çekimli eylemlere gelerek onları bileşik çekimli yapar.

Bir eylem iki tane kip eki almaz, ikinci kip, eylemlere ekeylem sayesinde gelir. Basit çekimli eylemlerden sonra gelen ekeylem, hikâye, rivayet, şart bileşik çekimli eylemler meydana getirir.

Bu soruyu daha önce de çözmüştüm, (çöz – müş – tü – m)

Görüldüğü gibi, bu cümledeki “çöz-” eylemi, “-miş’li geçmiş zaman kipi” ekini aldıktan sonra, ekeylem sayesinde bir de “-di’li geçmiş zaman kipi” eki almıştır. Yani basit çekimli eylem, ekeylem sayesinde bileşik çekimli hale gelmiştir.

Konuşmada ve yazmada ekeylem (i-) genellikle düşer.

(çöz – müş – tü – m < çöz – müş i – di – m) 

Terliyken soğuk su içersen hastalanırsın.

Onlar, İstanbul’a haftaya gelecekmiş.

Bu cümlelerde de “içersen (içer isen), gelecekmiş (gelecek imiş)” eylemleri, iki kip eki alarak ekeylem sayesinde bileşik çekimli hale gelmiştir.

2. Ekeylem ad soylu sözcüklere gelerek onları yüklem yapar.

Yüklemle ilgili olarak yaygın ve yanlış bir düşünce vardır. Yüklemin hep eylemden oluştuğu zannedilir. Bunun nedeni de, yüklemin mutlaka kip ve şahıs eki alarak yargı bildirmesidir. Hâlbuki kip ve şahıs ekini, ad soylu sözcükler de alabilir ve yargı bildirebilir. Bu da ekeylem (i-) sayesinde olur.

Mehmet, dün çok hastaydı.

Bu cümlenin yükleminin (hasta) eylem olmadığı görülüyor. Eylem olmayan bu yüklem, ekeylem sayesinde, eylemlere getirilen “-di’li geçmiş zaman kipi” ekini almıştır.

(hastaydı < hasta i – di)

hasta – i – di

ad   ek fiil  kip eki

Ekeylem, ad soylu sözcüklere dört farklı kipte gelir.

1. Ekeylemin Di’li Geçmiş Zaman Çekimi (idi)

Onun kardeşi bu hastanede doktordu. (doktor idi)

Bu cümlede, ad olan “doktor” sözcüğü ekeylem sayesinde “-di’li geçmiş zaman kipi” ekini alarak yüklem olmuştur. “Doktor” sözcüğünün “-di’li geçmiş zaman kipi” ile çekimi aşağıdaki gibidir.

            TEKİL                ÇOĞUL

1. kişi doktordum –     doktorduk

2. kişi doktordun –      doktordunuz

3. kişi doktordu –        doktordular

2. Ekeylemin Miş’li Geçmiş Zaman Çekimi (imiş)

Sabah sabah kapıyı çalan komşuymuş. (komşu imiş)

Bu cümlede, ad olan “komşu” sözcüğü ekeylem sayesinde “-miş’li geçmiş zaman kipi” ekini alarak yüklem olmuştur. “Komşu” sözcüğünün “-miş’li geçmiş zaman kipi” ile çekimi aşağıdaki gibidir.

             TEKİL                            ÇOĞUL

1. kişi komşuymuşum             komşuymuşuz

2. kişi komşuymuşsun            komşuymuşsunuz

3. kişi komşuymuş                  komşuymuşlar

3. Ekeylemin Şart Çekimi (ise)

Ekeylemin şartı, eklendiği sözcüğü genellikle yüklem yapmaz, cümleye şart anlamı katar.

Gelen simitçiyse birkaç simit alalım. (simitçi ise)

             TEKİL               ÇOĞUL

1. kişi simitçiysem      simitçiysek

2. kişi simitçiysen       simitçiyseniz

3. kişi simitçiyse         simitçiyseler

Bu cümlede, ad olan “simitçi” sözcüğü ekeylem sayesinde “şart kipi” ekini alarak yükleme şart anlamı katmıştır. “Simitçi” sözcüğünün “şart kipi” ile çekimi aşağıdaki gibidir.

4. Ekeylemin Geniş Zaman Çekimi (-)

Ekeylemin geniş zaman çekimi, kişi ekleriyle yapılır. Ekeylem (i-) kullanılmaz.

Ben bu okulda öğretmenim.

Bu cümlede, ad olan “öğretmen” sözcüğü, ekeylemin 1. tekil kişi ekini alarak yüklem olmuştur. “Öğretmen” sözcüğünün “geniş zaman” ile çekimi aşağıdaki gibidir.

              TEKİL                           ÇOĞUL

1. kişi öğretmen – im               öğretmen – iz

2. kişi öğretmen – sin              öğretmen – siniz

3. kişi öğretmen – dir              öğretmen – ler

Not: Ekeylemin geniş zamanının çekiminde, 3. tekil kişi eki “-dir” düşebilir.

Komşumuz çok iyi bir insandır.

Komşumuz çok iyi bir insan.

Bu cümlelerin birincisinde, ekeylemin geniş zamanının 3. tekil kişi eki kullanılmış, ötekinde kullanılmamıştır. İki biçimdeki kullanım da doğrudur.

Ekeylemin Olumsuzu

Ekeylemin olumsuzu “değil” ilgeciyle yapılır.

Aldığınız ev çok genişmiş.

Aldığınız ev çok geniş değilmiş.

Bu cümlelerin birincisinde, ad soylu “geniş” sözcüğü ekeylem alarak yüklem olmuştur, ikinci cümlede yükleme “değil” ilgeci getirilerek cümle olumsuz yapılmıştır. Aşağıda ekeylemin farklı zamanlarıyla çekimlenen yüklemlere sahip cümlelerin olumsuz halleri de bir arada verilmiştir.

Dün hava oldukça güzeldi.

Dün hava oldukça güzel değildi.

Ben bugün çok yorgunum.

Ben bugün çok yorgun değilim.

O köy buradan oldukça uzaktır.

O köy buradan oldukça uzak değildir.

Çok hastaysan hemen eve git.

Çok hasta değilsen hemen eve git.

Ekeylemle İlgili Karşılaştırmalı Örnekler

Ekeylemin, basit çekimli eylemleri bileşik çekimli eylem yapmak ve ad soylu sözcükleri yüklem yapmak görevlerini çeşitli örneklerle birlikte gördük. Ekeylem bu görevlerde kullanılırken, şekil benzerliğinden dolayı başka sözcüklerle karıştırabilir. Şimdi, böyle kullanımları aşağıdaki karşılaştır-malı örneklerde görelim.

Babam, iş günleri evden erken çıkardı.

(“çık-” eylemi geniş zamanın hikâyesiyle çekimlenmiş)

Arkadaşım, cebinden bir avuç şeker çıkardı.

(“çıkar-” eylemi -di’li geçmiş zamanla çekimlenmiş)

Daha öğrenciyken adını duyuran bir yazardı.

(“yazar” adı, ekeylem sayesinde yüklem yapılmış)

Ünlü sanatçı, öykülerini hep sabahları yazardı.

(“yaz-” eylemi geniş zamanın hikâyesiyle çekimlenmiş)

Ninem her akşam bize masal okurdu.

(“oku-” eylemi geniş zamanın hikâyesiyle çekimlenmiş)

Babam, son derece dikkatli bir okurdu.

(“okur” adı ekeylem sayesinde yüklem yapılmış)

Küçükken, ayakkabılarımı annem bağlarmış.

(“bağla-” eylemi geniş zamanın rivayetiyle çekimlenmiş)

Burayı güzelleştiren, yemyeşil bağlarmış.

(“bağlar” adı, çoğul ekeylem sayesinde yüklem yapılmış)

Ekeylem, adların dışındaki sözcüklere de gelerek onları yüklem yapar.

Bu kitabı öğretmenin masasına koyan bendim. (ben idim)

(Adıl, ekeylem alarak yüklem olmuştur.)

Bu karardan en çok etkilenen biziz. (biz – iz)

(Adıl, ekeylemin geniş zamanıyla çekimlenerek yüklem olmuştur.)

Şirketin kâr raporları tam beklediğimiz gibiydi. (gibi idi)

(ilgeç, ekeylem alarak yüklemin içinde yer almıştır.)

Onun odası bizim evin salonu kadardı. (kadar idi)

(ilgeç, ekeylem alarak yüklemin içinde yer almıştır.)

Ayrıca Bkz. Ek-Fiil Konu Testleri