Kişilerin veya varlıkların benzer veya farklı yanlarını incelemek amacıyla yapılan kıyaslamaya karşılaştırma denir. Diğer bir ifadeyle karşılaştırma, aralarında ilişki bulunan varlık ya da kavramları ortak ya da farklı yönleriyle anlatmaktır. Karşılaştırmada yalnızca iki varlık ya da kavram arasındaki karşıtlıklardan yararlanılmaz. Bu anlatım yönteminde benzerliklerden de önemli ölçüde yararlanma yoluna gidilir. Varlılar ve kavramlar karşılaştırılırken cesur-korkak, tembel-çalışkan, karamsar-iyimser, sağlam- dayanıksız, genç-yaşlı vb. yönlerden kıyaslama yapılır. Bu yolla dile getirilen düşünce varlık veya kavram daha somut şekilde anlatılmış olur.
Düşüncenin doğruluğunu kanıtlamada oldukça etkili olması nedeniyle karşılaştırmaya hem sözlü hem de yazılı anlatımda sık sık başvurulur. Karşılaştırmanın söz konusu olduğu paragraflarda sık sık pek, daha, gibi, çok” vb. derecelendirme bildiren sözcükler ile “bununla birlikte, bunun yanında, ne var ki, ise, oysa” gibi sözcüklerden yararlanılır.
Örnek-1
İradeli insanlar bir işe başlamadan önce o işle ilgili karşılarına çıkabilecek sıkıntıları, zorlukları peşinen kabullenirler. Yaşadıkları sorunları çözmek için sonuna kadar uğraş verirler. Bu sayede çalışmaları sırasında morallerini asla bozmazlar ve sabırla çalışarak işlerini başarıyla sonuçlandırırlar. Maymun iştahlılar, yani hevesi çabuk geçenler ise çok geçmeden işten sıkılır, yeni bir işe başlamak isterler ya da küçük bir sıkıntı karşısında o işi yarım bırakırlar. Böyle davrandıkları için de genellikle başarısız olurlar.
Bu parçada, iradeli ve maymun iştahlı kişiler, iş hayatında tavır, davranış ve tutumları bakımından karalaştırılmıştır. Yazar, karşılaştırma yönteminden yaralanarak iş hayatında başarılı olmanın bir irade işi olduğunu, hevesi çabuk geçen kimselerin ise başarılı olma şanslarının olmadığını vurgulamıştır.
Örnek-2
Hikâye olay, kişiler ve mekân yönüyle sınırlı bir türdür. Onun bu özelliği sayfa sayısına da yansır ve bu nedenle çoğunlukla hikâyeler üç beş sayfa olur. Bu nedenle kişiler ve olaylar derinlemesine ele alınamaz. Bir roman ise yüzlerce sayfadan oluşabilir. Romanda olay, mekân ve kişiler ayrıntılı bir şekilde ele alınır. Kişiler fiziksel ve ruhsal bakımdan ayrıntılı biçimde tanıtılır.
Bu paragrafta hikâye ve roman, çeşitli yönlerden karşılaştırılmıştır. Yazar, bu iki türü olaylar, kişiler, mekân, uzunluk ve kısalık bakımından karşılaştırmış ve bu öğelerin romanda hikâyeden daha ayrıntılı biçimde ele alındığını söylemiştir.