Tezat (Zıtlık)

Karşıtlık, karşı olma durumudur tezat. Sanat olarak ise, bir cümle ya da mısrada karşıt anlamlı sözcüklerden hareketle iki zıt düşüncenin karşılaştırılmasına tezat denir.

Tezatta şuna dikkat etmek gerekir: Tezat sadece zıt anlamlı sözcüklerin bir arada kullanılması değildir. Tezat için birbirine karşıt özelliklerin de belirtilmesi gerekir.

Tezat Sanatına Örnekler:

“Geç yatar, erken kalkar.”

cümlesinde “geç-erken” zıt anlamlı sözcüklerdir. Burada tezat yoktur. Çünkü burada bir fikir ayrılığı, bir çelişme söz konusu değildir.

“Güleriz ağlanacak halimize.”

dizelerinde ise tezat söz konusudur. Çünkü burada “gülmek-ağlamak” sözcükleri sadece zıt anlamlı değildir. Aynı zamanda “ağlamak-gülmek” gibi iki zıt eylemin bir insan ruhunda ve aynı zamanda olması, insanın iki duygu arasında çatışma yaşaması, insan ruhundaki karşıtlığın dile getirilmesi söz konusudur.

Tezat sanatında zıt anlamlı sözcüklerden hareketle bir varlık, kavram ya da durumun iki zıt yönü ortaya konur. Şair, zıt anlamlı sözcüklerden hareketle aynı kavrama iki farklı yönden bakar, bu iki yanı bir kavrama, bir ortak noktaya bağlar. Bu açıdan zıt anlamlı sözcüklerden biri gerçek, diğeri mecaz anlamı ile kullanılır.

“Ne siyah eylemiş bu nasiyeyi (alın)

Saçımı bembeyaz eden bahtım”

Bu dizelerde “siyah alın – bembeyaz saç” sözleri ile tezat yapılmıştır. Siyah – beyaz birbirinin zıddır; ama “siyah alınla kötü talih anlatılmak istenmiştir. Gerçekte “alın” siyah olamaz. “Bembeyaz saç” ise gerçek anlamdadır. Burada alnı siyah, saçı beyaz yapan talihtir. Yani iki zıt işi yapan talihtir. Böylece tezat yapılmıştır.

“İşkence yaptıkça bana gülerdi

Benim sadık yârim kara topraktır.”

dizelerinde “işkence yapmak – gülmek” sözcükleri ile tezat yapılmıştır. Hiç kimse işkence yapılırken gülmez. Ama burada şair toprağı kazmayı işkence olarak; bu işkence sonrası topraktan çıkan ürünleri de toprağın gülmesi olarak düşünmüştür. Bu iki zıt düşüncenin bir arada kullanılması ile tezat yapılmıştır.

“Var olan yokluğun ömrünü sürüyorum

Aşklar bomboş kuruntu, hürriyetler esaret”

Bu dizede “var – yok”, “hürriyet – esaret” sözcükleri ile tezat yapılmıştır. Varken yokluğu yaşamak, hürriyetin, yani özgür olmanın esaret yani kölelik olması birer karşıt düşüncedir. Bu karşıt düşüncelerin bir arada işlenmesi ise tezattır.

“Aydınlıça koştum karanlık çıktı

Her sevgi, her vefa bir anlık çıktı”

dizelerinde “aydınlık” ve “karanlık” sözcükleri ile tezat yapılmıştır. Şair, içine düştüğü durumu, çaresizliği anlatırken tezat sanatından yararlanmıştır.

“Bir yarken bir yok

İşte dünyamızın işleri”

Şair bu dizelerde dünya işlerinin geçiciliğini “var” ve “yok” sözcüklerinden hareketle anlatmış, bu karşıt anlamlı sözcükleri kullanarak tezat yapmıştır.